Όταν ο χρόνος αλλάζει, οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να εκφράσουν τις ευχές τους για το μέλλον, να ευχαριστήσουν τον Θεό για τα δώρα του, να ζητήσουν την προστασία των αγίων και να μοιραστούν τη χαρά τους με τους συνανθρώπους τους. Ένας από τους παραδοσιακούς τρόπους που οι Έλληνες το κάνουν αυτό είναι μέσω των καλάντων, των εθιμικών τραγουδιών που λέγονται στις πόρτες των σπιτιών στις μεγάλες γιορτές του χρόνου.
Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι αφιερωμένα στον Άγιο Βασίλη, τον προστάτη των παιδιών και των φτωχών, που γιορτάζεται στις 1 Ιανουαρίου. Ο Άγιος Βασίλης ήταν επίσκοπος της Καισαρείας της Καππαδοκίας, στην Μικρά Ασία, και έζησε στον 4ο αιώνα μ.Χ. Ήταν γνωστός για την ευσπλαχνία και την φιλανθρωπία του, καθώς και για τα θαύματα που έκανε. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Άγιος Βασίλης έριξε μια σακούλα με χρυσά νομίσματα στο παράθυρο ενός φτωχού ανθρώπου, που δεν είχε προίκα να δώσει στις τρεις κόρες του, για να τις γλιτώσει από την πορνεία. Από αυτήν την πράξη, προέκυψε η συνήθεια να δίνονται δώρα στα παιδιά στην ημέρα του Αγίου Βασιλείου.
Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς έχουν ένα κοινό σκελετό, που αποτελείται από τέσσερα βασικά στιχάκια, που αναφέρονται στην αρχή του μήνα και του χρόνου, στη γέννηση του Χριστού, στην έλευση του Αγίου Βασίλη και στα δώρα που φέρνει. Σε αυτό το σκελετό, προστίθενται διάφορα άλλα στιχάκια, ανάλογα με την περιοχή, την παράδοση και την φαντασία των καλαντιστών. Έτσι, υπάρχουν πολλές παραλλαγές των καλάντων, που αντικατοπτρίζουν την πολιτιστική ποικιλομορφία της Ελλάδας.
Για παράδειγμα, στην Κρήτη, τα κάλαντα έχουν τη μορφή μαντινάδων, δηλαδή δίστιχων που συνοδεύονται από λύρα ή λαούτο. Οι Κρητικοί είναι γνωστοί για την αγάπη τους στη μουσική και την ποίηση, και οι μαντινάδες είναι ένας τρόπος να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, τις απόψεις τους και την κριτική τους. Στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, οι Κρητικοί εύχονται καλή χρονιά και χαρούμενη, να ζήσουν και να χαρούν, και να τους ξαναδούν του χρόνου, να τους πουν τα κάλαντα τους.
Στην Κέρκυρα, τα κάλαντα έχουν επιρροές από την ιταλική μουσική, καθώς η νησίδα βρισκόταν κάτω από την κυριαρχία της Βενετίας για πολλούς αιώνες. Τα κάλαντα συνοδεύονται από μαντολίνα, κιθάρες και βιολιά, και έχουν έναν ρυθμό που θυμίζει ταραντέλα. Οι Κερκυραίοι εύχονται στον κύρη και στην κυρά του να ζήσουν και να χαρούν, να έχουν όλα του κόσμου τ’ αγαθά, και να τους δώσει ο Άγιος Βασίλης ό,τι επιθυμούν.
Στην Ικαρία, τα κάλαντα έχουν ένα χιουμοριστικό και πειραχτικό χαρακτήρα, που αντανακλά τον ελεύθερο και αντισυμβατικό τρόπο ζωής των νησιωτών. Οι Ικαριώτες χρησιμοποιούν τα κάλαντα για να κάνουν χιούμορ με τα ελαττώματα, τις αδυναμίες και τις περιπέτειες των συγχωριανών τους, αλλά και για να εκφράσουν την αγάπη και την αλληλεγγύη τους. Τα κάλαντα συνοδεύονται από τσαμπούνα, βιολί και νταούλι, και έχουν έναν γρήγορο και χορευτικό ρυθμό. Μια χαρακτηριστική στροφή είναι η εξής:
Καλή χρονιά και χαρούμενη, να ζήσετε και να χαρείτε, και του χρόνου να μας ξαναδείτε, να σας πούμε τα καλάντα μας.
Κι αν δεν μας ξαναδείτε, να μην το πάρετε κακά, μπορεί να πάμε στην Αμερική, να βρούμε καλύτερη ζωή.
Στην Πόντο, τα κάλαντα έχουν έναν επικό και ηρωικό χαρακτήρα, που αναδεικνύει την ιστορία και την ταυτότητα των Ποντίων, που ζούσαν στις παράλιες της Μαύρης Θάλασσας, πριν από την Μικρασιατική Καταστροφή. Τα κάλαντα λέγονται στην ποντιακή διάλεκτο, και συνοδεύονται από κεμεντζέ, νταούλι και τσαλαπάρτα. Οι Πόντιοι εύχονται στον οικοδεσπότη να ζήσει και να χαρεί, να έχει υγεία και πλούτη, και να μην ξεχνάει την πατρίδα του. Μια χαρακτηριστική στροφή είναι η εξής:
Καλή χρονιά και χαρούμενη, να ζήσετε και να χαρείτε, και του χρόνου να μας ξαναδείτε, να σας πούμε τα καλάντα μας.
Κι αν δεν μας ξαναδείτε, να μην το πάρετε κακά, μπορεί να πάμε στην Πόντο, να δούμε την παλιά μας γη.
Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι ένα έθιμο που συνδέει το παρελθόν με το παρόν, την πίστη με την ελπίδα, την παράδοση με την καινοτομία. Είναι ένας τρόπος να εκφράσουμε την αγάπη μας στους συνανθρώπους μας, να τους ευχηθούμε τα καλύτερα.